1509 büyük İstanbul depremi

İstanbul’da 10 Temmuz 1894 Salı günü saat 12.24’te 17-18 saniyelik çok şiddetli bir deprem oldu. Resmi rakamlara göre İstanbul il sınırları içinde 474 kişi öldü, 482 kişi yaralandı. Toplam 387 dayanıklı yapı, 1087 ev, 299 dükkan hasar gördü

İstanbul bir haftada ikinci kez sallandı. Silivri açıklarında, salı günü 4.6, perşembe günü de 5.8 şiddetinde iki deprem meydana geldi. İstanbul’da korku ve endişeye neden olan bu depremleri, beklenen “büyük İstanbul depreminin ayak sesleri” olarak yorumlayan uzmanlar oldu.

Endişeyle “Büyük İstanbul depremini” beklerken geçmişte meydana gelen “büyük İstanbul depremlerini” az çok bilmek gerekir.

İşte bugün, üzerinden tam 125 yıl geçen son büyük İstanbul depremini; tarihimizde “Hareket-i Arz”, “Zelzele-i Azime” ve “Zelzele-i Müthişe” diye anılan 1894 depremini anlatacağım.

OSMANLI’DA İSTANBUL DEPREMLERİ

Osmanlı’da ilk büyük İstanbul depremi 22 Ağustos 1509 Cuma gecesi meydana geldi. İstanbul’dan Edirne’ye kadar birçok şehirde hissedilen bu depreme “Kıyamet-i Suğra” (Küçük Kıyamet) adı verildi. 1509 depreminin artçıları 45 gün sürdü. İnsanlar evlerini terk ederek günlerce sokaklarda, bağ ve bahçelerde yaşadılar. Bu depremde 5000 civarında insan hayatını kaybetti. 10 bin kişi yaralandı. 109 cami ve 1070 ev tamamen yıkıldı. Fatih Külliyesi’ndeki bazı yapıların kubbeleri çöktü. Bayezid Cami Medresesi tamamen yıkıldı. Yedikule’nin ve Topkapı Sarayı’nın surları çöktü. Deniz yükselip İstanbul ve Galata surlarından aştı. Ayasofya’nın sıvaları döküldü, su bentleri yıkıldı. Topkapı Sarayı zarar gördüğü için Padişah II. Bayezid Edirne’ye gitti.

1509 depreminden sonra İstanbul’daki saray, konak ve evlerin depreme dayanabilmeleri için ahşaptan yapılmasına karar verildi.

İstanbul’da 16. yüzyıl ile 19. yüzyıl arasında birçok deprem daha meydana geldi. İstanbul, 1557’de, 1597’de, 1648’de, 1659’da, 1690’da, 1719’da, 1752’de, 1754’te, 1766’da, 1790’da, 1806’da, 1837’de, 1841’de, 1855’te depremlerle sarsıldı. Bu depremlerde çok sayıda bina hasar gördü, birçok saray, birçok cami yıkıldı. Binlerce insan hayatını kaybetti.

Osmanlı döneminde 22 Ağustos 1509 depreminden sonraki ikinci büyük İstanbul depremi 22 Mayıs 1766‘da meydana geldi. Fatih Camii neredeyse tamamen yıkıldı. 4000 civarında insan öldü.

Son büyük İstanbul depremi ise 1894’te, II. Abdülhamit döneminde meydana geldi.

1894 DEPREMİ

Tarih: 10 Temmuz 1894, Salı.

Saat: 12.24.

İstanbul, çok şiddetli bir depremle sarsıldı.

Ertesi gün Moniteur Oriental Gazetesi depremi okurlarına şöyle aktardı: “Saat 12.24’te yaklaşık yarım dakika süren şiddetli yer sarsıntısı bütün kentte tarif edilemez bir paniğe yol açtı. Maalesef çok sayıda ölü ve yaralı bulunmaktadır. Her yerde çığlıklar, gözyaşları ağlamalar, sinir krizleri, bayılmalar, Tanrı’ya, Meryem’e yakarmalar duyuluyordu. Çok insan geceyi yıldızlar altında geçirdi. Bütün kentte bir dükkan bile açık kalmadı. İstanbul ve bazı vilayetlerde başlayan kolera vakası sebebi ile bitkin düşen halk, ardından meydana gelen deprem faciası ile iyice perişan olmuştur.”

Atina Rasathanesi Müdürü D. Eginitis’in deprem raporuna göre 1894 depremi şöyle gerçekleşti: İlk olarak yeraltından gelen şiddetli bir gürültü duyuldu. Bu sırada başlayan hafif sarsıntı giderek şiddetlendi. Bu ilk sarsıntı 4-5 saniye sürdü. Sonra çok daha şiddetli ikinci bir sarsıntı gerçekleşti. 8-9 saniye süren bu sarsıntı çok büyük hasara neden oldu. İkinci sarsıntısının hemen ardından 5 saniye süren nispeten daha hafif üçüncü bir sarsıntı meydana geldi. Her üç sarsıntı toplam 17-18 saniye sürdü.

Depremin merkezi, Yeşilköy’ün 8 kilometre açıklarında güneydoğu Marmara Denizi’ydi.

Deprem sırasında çıkan gazlar, depremden sonraki üç gün içerisinde Büyükada‘da denizin üzerinde 3 kilometre boyunca uzayan bulut şeklinde bir dumana neden oldu.

D. Eginitis, bu rapor dışında bir de deprem haritası hazırladı. Deprem bölgelerini, H. Kiepert haritasının üzerinde tespit etti. Buna göre Çatalca’dan Adapazarı’na, İzmit Körfezi boyunca uzanan tam 175 kilometrelik bir alan depremin merkez bölgesiydi. Depremin en çok etkilediği birinci bölgedeki yerleşim yerleri şuralardı: Adapazarı, İzmit, Gebze, Kartal, Adalar, Üsküdar, İstanbul, Büyük ve Küçükçekmece, Çatalca, Marmara Denizi’nin bir kısmı, Bozburun, Yalova, Karamürsel ve Sapanca…

Deprem sırasında deniz önce 200 metre kadar geriye çekildi, sonra büyük bir şiddetle karaya vurarak kıyıdaki tüm tekneleri, sandalları, kayıkları karaya sürükledi.

Deprem sırasında İstanbul’un değişik yerlerinde büyük yarıklar, çatlaklar, çökmeler meydana geldi. Ambarlı’da -biri 3 kilometre uzunluğunda- iki büyük yarık oluştu. Heybeliada’da Ruhban Okulu ile Ticaret Okulu arasında küçük bir yarık oluştu. Sirkeci iskelesi önünde yer uzunlamasına 42 metre yarıldı. Kınalıada’da, Burgazada’da, Ortaköy’de de yarıklar ve çatlaklar oluştu.

İstanbul ve civarındaki artçı sarsıntılar 8 Ağustos 1894’e kadar devam etti.

Depremde birçok bina yıkıldı veya ağır hasar gördü. Kapalı Çarşı, Bitpazarı, Mercan Çarşı tamamen yıkıldı. Camiler, minareler, medreseler, okullar, rıhtımlar, hanlar, dükkanlar, karakollar, evler yerle bir oldu. Binalardan çıkamayan yüzlerce kişi enkaz altında kaldı. Fatih, Beşiktaş, Ortaköy, Sultanahmet, Aksaray, Edirnekapı, Topkapı, Balat, Bakırköy, Silivrikapı’da hasar çok büyüktü. Resmi rakamlara göre İstanbul il sınırları içinde 474 kişi öldü, 482 kişi yaralandı. Toplam 387 dayanıklı yapı, 1087 ev ile 299 dükkân hasar gördü.

1894 İstanbul depremi su kuyularına, su bentlerine ve su kemerlerine de zarar verdi. İstanbul’da temiz su sıkıntısı baş gösterdi.

Deprem sırasında telgraf hatları koptu. Telgraf ve Posta Nezareti’nin sevk ve haberleşme merkez odaları harap oldu. Bu nedenle İstanbul’un çevresindeki kazalarda ve köylerde neler olup bittiği bir süre öğrenilemedi. Deprem sırasında Çanakkale, Bozcaada ve Sakız arasındaki telgraf haberleşmesi kesildi. Denizaltı telgraf kablosunun Kartal’dan 3 mil açıkta koptuğu belirlendi. İzmir ve Selanik ile yalnız Odesa hattı ile haberleşilebildi.

125 yıl sonra değişen hiçbir şey yok! 2019’da, geçtiğimiz hafta, yıkıcı olmayan bir İstanbul depreminde GSM operatörleri sus pus oldu.

125 yıldır değişmeyen şeylerden biri de komplo teorileri. Malum! Bugün “depremleri Amerika’nın yaptığını” iddia edenler var. O gün de 1894 depremini, daha önce Marmara Denizi’nde sondaj çalışmaları yapan Rus ve Amerikalı mühendislerin yaptığını iddia edenler olmuştu.

1894 depremi sonrasında Amerika’dan Fransa’ya, Almanya’dan Belçika’ya kadar birçok yabancı ülke İstanbul depremzedelerine yardım gönderdi.

II. Abdülhamit’in depremle imtihanı: Tüm Müslümanlar abdestli gezecek!

1894 depremi sırasında Yıldız Sarayı’nın zemin katındaki çalışma odasında Derviş Paşa ile görüşen II. Abdülhamit, odadan bahçeye çıktı.

O akşam saraylıların ve saray çalışanlarının konaklaması için bahçeye çadırlar kuruldu. Fakat padişah, geceyi odasında geçirdi.

II. Abdülhamit, depremden sonra Yıldız Sarayı’nda ezan ve Zilzal Suresi’ni okuttu. Bütün Müslümanların daima abdestli gezmelerini, dini vecibelerini yerine getirmelerini, tövbe etmelerini ve yeni depremler olmaması için dua etmelerini istedi. Padişahın emriyle bir aydan fazla bir süre Kur’an-ı Kerim okutuldu ve Allah’tan af dilenildi.

II. Abdülhamit, Hicaz valisinden de Haremeyn-i Şerifeyn’de, İstanbul’da deprem ve koleranın son bulması için dualar okutmasını istedi. Bunun üzerine Medine-i Münevvere’de din adamları, seyit ve eşraftan bazı kimseler İstanbul’un kolera ve depremden kurtulması için dua ettiler. İstanbul’daki bazı tekke ve dergahlarda ve taşradaki cami ve mescitlerde de felaketin son bulması için dua ve niyazda bulunuldu. Kiliselerde de dualar edildi.

Depremden hemen sonra II. Abdülhamit, “Şehremaneti”, “Sıhhiye” ve “Zaptiye Nezareti”ni harekete geçirerek yaralıların hemen tedavi edilmesini, arama kurtarma ve enkaz kaldırma çalışmalarına başlanmasını, sokakta kalanlar için çadırlar kurulmasını, fırınlardan bol miktarda ekmek dağıtılmasını, ihtiyacı olanlara yardım edilmesini emretti. Bir yardım komisyonu oluşturdu. Yardım edenlere madalya verdi.

Atina Rasathanesi Müdürü D. Eginitis’i davet edip bir deprem raporu hazırlattı. Deprem sonrasında İstanbul Rasathanesi’ne Avrupa’dan bazı aletler satın aldırdı.

Bugünkü depremleri, yöneticilerin “dinsizliğine”, “imansızlığına” bağlayanlar, II. Abdülhamit dönemindeki büyük İstanbul depremini ve o depremde onca caminin yıkılmasını neye bağlayacaklar acaba?

D. Eginitis’in deprem raporu: Kötü zemindeki kötü ve eski binalar yıkıldı

1894 İstanbul depreminden sonra Atina Rasathanesi Müdürü D. Eginitis ile İstanbul Rasathanesi Müdürü Coumbary ve yardımcısı Emile Lacoine bir deprem raporu hazırladılar.30

15 Ağustos 1894’te II. Abdülhamit’e sunulan raporun bazı bölümleri şöyle:

“İstanbul’daki bu deprem çok büyük hasar yapmış, zarar görmeyen bina kalmamıştır. Depremin şiddeti Heybeliada ve Kınalıada’da daha fazladır. Burada Ruhban Mektebi yıkılmıştır. İnsanlar günlerce baraka ve çadırlarda yaşamışlardır. Arazinin durumu hasarın büyüklüğünde etkili olmuştur. Örneğin Katırlı Köyü’nün yarısı çamurdan oluşan arazi üzerinde kurulduğundan büyük hasar olmuş, diğer yarısı ise dayanıklı arazide olduğundan hasar olmamıştır. Yine Yalova’da kurulan bir çiftliğin binaları kumlu arazide olduğundan yıkılmış, diğer taraflar sağlam kalmıştır. Binalarda kullanılan malzemenin iyi olmaması, binaların eskiliği ve hepsinin merkezde olması İstanbul’da ve köylerde zararın artmasına nedendir. Yapılan incelemeler sonucu ahşap binaların ve iyi yapılan tuğladan ve demir ile bağlanan binaların depreme dayandıkları saptanmıştır.”

Görüldüğü gibi 1894 İstanbul depreminde bozuk zemindeki, kötü ve eski binalar yıkılırken sağlam zemindeki, iyi yapılmış binalar ayakta kalmıştı. Aradan 105 yıl geçti. İstanbul’u da etkileyen 17 Ağustos 1999 depreminde yine bozuk zemindeki, kötü ve eski binalar yıkıldı, sağlam zemindeki iyi binalar ayakta kaldı.

Osmanlı döneminde İstanbul‘u etkileyen son büyük deprem 9 Ağustos 1912‘de Şarköy Mürefte‘de meydana geldi. 7.3 şiddetindeki bu deprem ağır hasara yol açtı. İstanbul, Cumhuriyet döneminde de 4 Ocak 1935‘te ve 18 Eylül 1964‘te 6.4 şiddetinde iki büyük depremle sarsıldı.

Demem o ki, 1894’teki son büyük İstanbul depreminin üstünden tam 125 yıl geçti. Ve biz neredeyse hiç ders almadan yeni bir büyük İstanbul depremi bekliyoruz.