MEŞELER (Quercus)

Meşeler çoğunlukla ağaç veya boylu çalı halinde, kışın yaprağını döken – yarı herdem yeşil ya da herdem yeşil, bir cinsli – bir evcikli (monoik), rüzgarla tozlaşan (anemogam) odunsu bitkilerdir.

Tomurcukları, sürgünlere çok sıralı sarmal olarak dizilmiş ve çok sayıda pullarla örtülmüştür. Bilindiği üzere sarmal diziliş ikiye ayrılır;

1- “iki sıralı sarmal” Kayın, Kestane, Gürgen gibi cinslerde,

2- “çok sıralı sarmal” Meşe, Söğüt, Kavak gibi cinslerde olduğu gibi.

Sürgünler terminal tomurcukludurlar. Yan tomurcuklar terminal tomurcuktan daha küçüktür ve sürgünlere çok sıralı sarmal olarak dizilmişlerdir. Çoğunlukla tepe tomurcuğunun altında, kısa, internodlarla birkaç tomurcuk olması, Meşelerin karakteristiğidir. Bir başka anlatımla, sürgünlerinin uç kısmına yakın kesimlerinde bolca yaprak bulundurması Meşe cinsi için karakteristik bir özelliktir.

Kalın veya ince, düz ve çoğunlukla köşeli olan sürgünlerin özü homojendir ve enine kesiti 6 kollu yıldız biçimindedir.

Yapraklar; basit yaprak tipinde değişik boyut ve görünüşte, kenarları loplu, dişli ender olarak da tamdır ve kısa ya da uzun saplıdır. Kulakçıklar sürgün üzerinde kalıcı veya kısa bir süre sonra dökülür.

Erkek çiçekler zayıf – cılız ipliksi tırtıllar halinde sarkıktır. Her bir erkek çiçeğin 4-7 parçalı çevre yaprağı (çanak) ile 4-12 arasında değişen çoğunlukla 6 adet etamini vardır. Bunlar, bir yıl önceki sürgünler üzerinden, aşağıya sarkan iplik gibi ince ve uzun eksenlerde, seyrek bir vaziyette bir araya gelerek kurul oluştururlar.

Üçlü dişi çiçek kurulunun yalnız orta çiçeği gelişerek bir adet fındıksı (nus) meyve oluşturur, iki yan çiçeği ile brahteciklerin tümü körelir. Çiçek çevresi, çok kere belirgin olmayan 6 loplu basit bir çanak şeklindedir.

Ovaryum 3, ender olarak da 4-5 gözlüdür. Çoğunlukla 1, bazı taksonlarında ise 2 yılda olgunlaşan meyve dar yumurta veya fişek biçimindedir.

Familyanın diğer cinslerinde brahteciklerden gelişmiş olan kupula (kadeh), Meşelerde çiçek tablasından oluşmuştur. Meyveyi dip tarafından tamamen veya kısmen içerisine alan kadeh, boyut ve biçim bakımından değişik formlardadır.

Kadehin dış yüzü sık bir vaziyette kadeh pulları (tırnaklar) ile örtülmüştür. Tırnakların gevşek veya sık bir şekilde örtülmesi, saç gibi uzamış olması bazı taksonlar için tanı özelliğidir.

Halen 400’den fazla türü, çok sayıda alttür, varyete ve doğal hibritleriyle Kuzey Yarımküresinin ılıman bölgelerinde çok geniş ormanlar kurmuş olan Meşe cinsinin bazı taksonları tropiklerde yüksek dağlık bölgelere sığınmışlardır.

Meşelerin bitki sistematiğindeki yeri;

Bölüm : Tohumlu Bitkiler (Spermatophyta)

Alt Bölüm: Kapalı Tohumlu Bitkiler (Angiospermae)

Sınıf: İki Çenekli Bitkiler (Dicotyledoneae)

Alt Sınıf: Hamamelidae

Takım: Fagales

Familya: Fagaceae

Cins: Quercus

Meşeler, odunlarının anatomik yapıları, meyvelerinin olgunlaşma süresi, yaprak ve kabuk özelliklerine göre başlıca;

1- Akmeşeler

2- Kırmızı Meşeler ve

3- Herdem Yeşil Meşeler olmak üzere üç gruba ayrılır.

Burada vurgulamak gerekir ki, herdem yeşil meşelerin yaprak ömürleri bir yıldan fazladır ve ülkemiz koşullarında vejetasyon periyodu dışındaki dönemlerde de bitki üzerinde canlı/yeşil yapraklar mevcuttur. Bu yapraklar da fizyolojik yaşını doldurduklarında dökülürler, ancak dökülmeden önce oluşan genç yapraklar sayesinde tüm yıl boyunca bitki üzerinde canlı/yeşil yapraklar mevcuttur. Bu nedenle de herdem yeşil olarak adlandırılmaktadırlar. İlk iki grupta ise bir yıllık (vejetasyon periyodu boyunca) ömrü olan yapraklar vejetasyon periyodu sonunda dökülürler ve kış aylarında bitki üzerinde yaprak bulunmaz. Bu nedenle yaprak döken bitkiler olarak adlandırılmaktadırlar. Ancak ilk iki grupta yer almasına (herdem yeşil olmamasına) rağmen, kimi yıllarda iklim koşullarının mutedil olması durumunda (fırtına, aşırı soğuk olmaması gibi) kurumuş yaprakların bir sonraki yıl vejetasyon periyodunun başlangıcı veya ilk ayları dahil bitkiler üzerinde kalabilmektedirler. Bu tür Meşe türleri (Q. infectoria, Q. libani ve Q. trojana gibi kimi türlerde olduğu gibi) için “yarı herdem yeşil” ifadesi kullanılmaktadır.

Bu kılavuzun kullanılmasıyla Meşe taksonlarının teşhisinin yapılabilmesi için öncelikle taksonun ait olduğu grubun tespit edilmesi önemlidir. Sonrasında da bitki örneğinin toplandığı/bulunduğu yöre ve yakın çevresinde yayılan o gruptaki taksonların yayılış haritalarından tespit edilmesi Meşe taksonlarının teşhisinde pratik ve güvenli bir yol alacaktır.

1. Akmeşeler :

(Seksiyon: Quercus)

Bu gruba giren meşe taksonlarının yapraklarında yaprak lobları veya dişler, Kırmızı Meşelerde olduğunun aksine (Q. pontica hariç) kılçıksı-dikensi bir yapıya sahip değildir. Meyve (palamut) olgunlaşması 1 yılda tamamlanır. Çoğunlukla meyvenin iç yüzü çıplak ve tohumlar daha az tanenli olup tatlıdır.

Akmeşelerin ilkbahar odunu traheleri çok büyük, yaz odunu traheleri ise çıplak gözle Görülemeyecek kadar küçüktür. İlkbahar odunundan yaz odununa geçiş genellikle anidir. Traheler tek tek’dir. Gruplaşma görülmez. Yaz odunu traheleri, yaz odunu zonunda yıllık halkaların genişliğine bağlı olarak, dar veya geniş tabanlı üçgen, alev veya dikdörtgen şeklinde bir alan oluşturarak aynı konumdaki lif dokusu ile teğet yönde almaç yapar. Yaz odunu trahelerinin enine kesitleri köşelidir.

Bu gruba dahil meşelerden;

Quercus petraea (Mattuschka) Lieb. subsp. petraea odunlarında yıllık halka sınırı belirgin, trahelerin yıllık halka içerisinde dizilişi halkalı (düzenli), Yaz odunu trahe alanları dar veya geniş alev şeklinde veya ters “Y” şeklindedir. İlkbahar odunu trahelerinde till oluşumu vardır.

Quercus hartwissiana Steven odununda yıllık halka sınırı belirgin, trahelerin yıllık halka içindeki dizilişi halkalı (düzenli), ilkbahar odunu traheleri 1-2 sıra halinde yıllık halka başlangıcında, Yaz odunu trahe adacıkları geniş yıllık halkalarda belirgin alev, dar yıllık halkalarda ise oblik veya radyal yönde bant şeklinde görünürler

Bu gruba dahil olup, Türkiye’de doğal olarak yetişen taksonlar aşağıda sıralanmıştır;

Quercus robur L . (Saplı Meşe), 2 alttürü vardır

1- subsp. robur

2- subsp. pedunculiflora (K. Koch) Menitsky

Quercus petraea L. (Sapsız Meşe), 3 alttürü vardır

1-subsp. petraea

2-subsp. iberica (Steven ex M. Bieb) Krassiln

3-subsp. pinnatiloba (K. Koch) Menitsky

Quercus hartwissiana Steven (Istranca Meşesi)

Quercus frainetto Ten. (Macar Meşesi)

Quercus vulcanica Boiss. & Heldr. ex Kotschy – (Kasnak Meşesi) (Endemik)

Quercus pontica C. Koch (Doğu Karadeniz Meşesi)

Quercus infectoria Oliver (Mazı Meşesi), 2 alttürü vardır.

1- subsp. infectoria

2- subsp. boissieri (Reuter) O. Schvarz

Quercus pubescens Willd. (Tüylü Meşe)

Quercus macranthera Fisch & Mey. ex Hohen subsp. syspirensis (C. Koch.) Menitsky – (İspir Meşesi) (Endemik)

Quercus virgiliana Ten. (Yalancı Tüylü Meşe)

2. Kırmızı Meşeler :

(Seksiyon: Cerris)

Bu gruba dahil meşe taksonlarının yaprak lopları ucunda kılçıksı-dikenli çıkıntılar bulunur. Çoğunlukla meyve (palamut) 2 yılda olgunlaşır. Meyvenin iç yüzü genellikle tüylüdür ve tohumları acı lezzettedir.

Bu gruba giren taksonlar, Ak Meşeler de olduğu gibi halkalı traheli, ancak enine kesit özellikleri itibariyle oldukça farklıdır. İlkbahar odunu trahelerinden yaz odununa geçiş tedricidir. Yaz odunu traheleri yıllık halkanın sonuna doğru çapları küçülerek ilerler ve lif dokusu ile teğet yönde almaç yaparlar. Ak Meşelere oranla birim alandaki trahe sayıları çok azdır. Kırmızı Meşelerde traheler % 100 tek tek dağılmıştır. Trahelerin enine kesitleri muntazamdır. Trahelerde köşelenme görülmemektedir.

Quercus cerris L. var. cerris odununda, yıllık halka sınırı belirgin, trahelerin yıllık halka içindeki dizilişi halkalı (düzenli), traheler % 100 tek tek dağılmış, radyal yönde dizili yaz odunu traheleri, üniseri ve mültiseri homoselüler özışınları, boyuna paranşim teğetsel yönde apotraheal kesit zincir şeklinde libriform lif dokusu içinde yer almaktadır.

Quercus libani Oliver (Lübnan Meşesi)

Quercus trojana P.B. Webb. (Makedonya Meşesi), 2 alttürü vardır

1 – subsp. trojana

2 – subsp. Yaltirikii Ziel. (Endemik)

Quercus cerris L. (Saçlı Meşe), 2 alttürü vardır

1– var. cerris

2– var. austriaca (Willd) Loudon

Quercus brantii Lindl (Kara Meşe)

Quercus ithaburensis Decne subsp. macrolepis (Kotschy) Hedge & Yaltırık (Anadolu Palamut Meşesi) Kırmızı Meşe grubuna ait odun anatomik kesitleri (Enine, boyuna radyal ve boyuna teğet) kesit örnekleri aşağıda verilmiştir.

3. Herdem Yeşil Meşeler :

(Seksiyon: llex)

Yaprak deri gibi sert, tam kenarlı veya kenarları dişli – sert dikenlidir.

Meyve (Palamut) 1 veya 2 yılda olgunlaşır. Herdem Yeşil Meşelerin odunları dağınık trahelidir. İlkbahar ve yaz odunu trahelerinin çapları arasında belirgin bir fark bulunmaz. Traheler radyal bir alanda grup oluşturmadan yıllık halkadan yıllık halkaya uzanır. Trahe alanları lif dokusu ile teğet yönde almaç yapar. Temel lif dokusunu oluşturan hücrelerin yıllık halka içindeki yerleri diğer Meşelerde olduğu gibidir.

Bu gruba dahil meşelerden,

Quercus coccifera L. odununda yıllık halka sınırı az belirgin, trahelerin yıllık halka içerisindeki dizilişi dağınıktır, Yıllık halkadan yıllık halkaya ilerleyen trahe alanları radyal yönde geniş bantlar halindedir ve traheler tek tek dağılmıştır, boyuna paranşim apotraheal kesik zincir şeklindedir ve boyuna paranşim herdemyeşil meşeler içinde en fazla olan taksondur.

Bu gruba dahil olup, Türkiye’de doğal olarak yetişen türler aşağıda listelenmiştir;

Quercus coccifera L. (Kermes Meşesi)

Quercus ilex L. (Pırnal Meşesi)

Quercus aucheri Jaub. & Spach. (Boz Pırnal) (Endemik)

Herdem Yeşil Meşe grubuna ait odun anatomik kesitleri (Enine, boyuna radyal ve boyuna teğet) kesit örnekleri aşağıda verilmiştir.